هیپوکامپ بخشی شبیه حرف S در دو سمت مغز انسان است که نقشی اساسی در حافظه و یادگیری ایفا می‌کند. در اینجا قصد نداریم از زوایه پزشکی به موضوع بپردازیم، بلکه می‌خواهیم بدانیم این بخش از مغز چه کمکی به فرایند یادگیری ما می‌کند.

هیپوکامپ در برخی از عملکردهای مهم انسان مانند یادگیری و حافظه بلند مدت نقشی کلیدی ایفا می‌کند اما در اینجا می‌خواهیم به نقش هیپوکامپ در به‌یادآوردن و ذخیره‌سازی اطلاعات بپردازیم.

شاید دانستن این نکته برایتان جالب باشد که مشخص شده در صورت بروز آسیب در این بخش مغز، دیگر قادر نیستیم اطلاعات را در حافظه‌مان ذخیره کنیم و در واقع نمی‌توانیم خاطرات جدید ایجاد کنیم. اگر فیلم سینمایی Memento را دیده باشید، بازیگر نقش اول آن مردی است که به این آسیب دچار شده است.

یکی از نقش‌های مهم هیپوکامپ این است که به عنوان یک نوع نمایه (index) برای حافظه ما عمل می‌کند. اگر بخواهیم در این مورد یک مثال بزنیم باید حافظه انسان را به یک کتاب بزرگ تشبیه کنیم. پیدا کردن اطلاعات از میان صفحات زیاد آن کار آسانی نیست. اما با مراجعه به انتهای کتاب جایی که نمایه قرار گرفته می‌توانیم سریع‌تر موضوع مد نظرمان را پیدا کنیم.

جالب اینجا است که با هر بار مراجعه به هیپوکامپ و دریافت یک خاطره، ارتباطات مربوط به آن حافظه در قشر مغز انسان قوی‌تر می‌شود و به نوعی آن خاطره را تثبیت‌ می‌کنیم. به همین خاطر است که تکرار یادآوری یک موضوع درسی به تقویت آن در حافظه کمک می‌کند.

جذاب‌تر اینجا است که وقتی یک خاطره در مغز ما به اندازه کافی تثبیت شد (بسته به نوع حافظه ممکن است روزها، ماه‌ها یا سال‌ها طول بکشد) دیگر برای دسترسی به آن نیازی به هیپوکامپ نداریم و مستقیما می‌توانیم آن را از قشر مغز بازیابی کنیم.

حالا می‌خواهیم به یک نکته مهم دیگر نیز در یادگیری اشاره کنیم. اگه تجربه کار کردن با نمایه (index) انتهای کتاب‌ها را داشته باشید، می‌دانید آنقدرها دقیق و کامل نیستند. عملکرد هیپوکامپ انسان نیز تقریبا مشابه است و به ویژه هنگام ثبت اطلاعات جدید ظرفیت محدودی دارد. به نظر میرسد به طور متوسط پس از ۱۰ الی ۱۵ دقیقه دریافت اطلاعات جدید، هیپوکامپ ما سرریز می‌کند و قادر به نمایه‌گذاری همه اطلاعات جدید نیست. البته ظرفیت هیپوکامپ برای نمایه‌گذاری حافظه در افراد مختلف بسیار متفاوت است و مثلا اگر به موضوعی علاقمند باشیم، ظرفیت نمایه‌گذاری هیپوکامپ‌مان نیز در آن موضوع بیشتر است.

اما دانستن عملکرد این بخش از مغز به ما به عنوان مدرس کمک می‌کند تا محتوای آموزشی‌مان را به گونه‌ای طراحی کنیم تا در یک جلسه آموزشی، ظرفیت یادگیری شرکت‌کنندگان را بهتر در نظر داشته باشیم.

علی‌ اصغر هنرمند

اگر تصور می‌کنید در نگهداری اطلاعات در حافظه‌تان محدودیت دارید، بهتر است بدانید که تخمین زده می‌شود ظرفیت حافظه انسان حدود ۲.۵ میلیون گیگابایت (معادل دو و نیم پتابایت) است. در واقع میزان اطلاعاتی که در مغز انسان قابل ذخیره است، از تعداد دانه‌های شن موجود در تمام سواحل و بیابان‌های دنیا بیشتر است!

بنابراین توجه کنید که ما مشکل «کمبود ظرفیت» حافظه نداریم و در واقع عبارت «ضعیف‌بودن حافظه» در عمل صحیح نیست. مشکل ما در فرایند ذخیره سازی اطلاعات در مغز و همینطور به یادآوردن آنها است.

یادگیری به معنی ایجاد ارتباطات میان سلول‌های مغزی است. چیزی شبیه متصل کردن نقطه‌ها به یکدیگر. اگر بتوانیم بهترین روش را برای ایجاد این ارتباطات پیدا کنیم، می‌توانیم از ظرفیت فوق‌العاده مغزمان استفاده کنیم…

با بزرگراه همراه باشید، طی هفته‌های آینده در این مورد بیشتر صحبت خواهیم کرد…

پیشرفت فناوری و برگزاری کلاس‌های مجازی سبب شده که افراد، بیش از گذشته از ابزارهای تکنولوژی برای یادگیری استفاده کنند. در میان همه ابعاد آموزش، «یادداشت برداری» و نوشتن نکات، یکی از مهم‌ترین روش‌هایی است که توسط دانش‌آموزان و دانشجویان مورد استفاده قرار می‌گیرد.

مطالعات زیادی مزیت «یادداشت برداری» را نشان داده‌اند. هنگام یادداشت برداری فرایندی رخ می‌دهد که نام آن را encoding function گذاشته‌اند و نشان داده شده که حتی اگر بعدا یادداشت‌ها مرور هم نشوند، خود فرایند یادداشت برداری باعث افزایش ماندگاری اطلاعات در حافظه می‌گردد.

اما به نظر شما «روش» یادداشت برداری هم تاثیری در میزان یادگیری محتوای آموزشی دارد؟

یک مطالعه که در سال ۲۰۱۹ منتشر شده نکات جالبی در این مورد مطرح کرده‌ است:

• یادداشت برداری با دست سبب می‌شود که اطلاعات را با زبان و منطق خاص خودمان طبقه‌بندی کنیم.
• دسته‌بندی اطلاعات آموزشی با روش و کلمات آشنای خودمان، باعث افزایش یادگیری می‌گردد. چرا که نیاز به تمرکز و مشارکت بیشتری دارد. در حالی که در انتقال کلمه‌به‌کلمه صحبت‌های مدرس، چنین تبدیلی رخ نمی‌دهد.
• افرادی که با کمک ابزارهای دیجیتال مانند لپ‌تاپ کار یادداشت‌برداری را انجام می‌دهند، معمولا صحبت‌های مدرس را به صورت کلمه‌به‌کلمه یادداشت می‌کنند و این روش باعث محدودیت یادگیری و به‌خاطر سپاری اطلاعات می‌شود.

یک مطالعه دیگر هم در سال ۲۰۱۴ نشان داده که دانش‌آموزانی که از لپ‌تاپ برای یادداشت برداری استفاده می‌کنند، در مقایسه با گروه دستنویس، در آزمون‌ها نمرات کمتری کسب می‌کنند.

اما از طرف دیگر ویرایش و تکمیل یادداشت‌های الکترونیکی راحت‌تر و سریع‌تر است. یادداشت‌های دیجیتالی همیشه در دسترس و قابل جستجو هستند و می‌توان به راحتی آنها را با دیگران به اشتراک گذاشت.

تاثیر «روش» یادداشت برداری در به‌خاطرسپاری اطلاعات:

اینجا هم نوشته‌های دستنویس به دلایل زیر گزینه بهتری به نظر می‌رسد:

• نوشتن با دست یک فرایند پیچیده فیزیکی است که به مجموعه‌ای از حرکات منحصر‌به‌فرد نیاز دارد که خودش باعث بهبود به‌خاطرسپاری اطلاعات می‌شود.
• هنگام یادداشت‌برداری با دست معمولا اطلاعات را به جملات و عبارات خلاصه‌تر و کوتاتر تبدیل می‌کنیم و این فرایند سبب می‌شود که آموخته‌ها را بیشتر تحلیل کرده و بهتر به خاطر بسپاریم.
• فرایند تایپ کردن از حرکات تکراری و مشابه هم تشکیل می‌شود و کمک چندانی به حافظه نمی‌کند. البته مطالعات دیگری هم نشان داده که یادداشت برداری با کامپیوتر هم به افزایش یادگیری اطلاعات کمک می‌کند. اما احتمالا تاثیر آن به اندازه نوشتن با دست نیست.
• یادداشت‌برداری الکترونیکی به خاطر وجود نرم‌افزارهای گوناگون و انواع نوتیفیکیشن‌ها می‌تواند سبب حواس پرتی کاربر بشود. مطالعات متعددی نشان‌ داده‌اند که استفاده از لپ‌تاپ به خاطر ایجاد حواس پرتی و امکان انجام چند کار همزمان، می‌تواند باعث تاثیر منفی در یادگیری بشود.

جمع‌بندی:

به طور کلی به نظر می‌رسد که از «نگاه کمک به یادگیری»، یادداشت‌های دستنویس نسبت به یادداشت‌برداری الکترونیکی برتر هستند. اما توجه کنیم که مهم‌ترین نکته اینجا است که فارغ از روش آن، خودمان را به اصل یادداشت‌برداری عادت بدهیم.

اگر با روش الکترونیکی راحت‌تر هستیم، می‌توانیم از این روش استفاده کنیم و در عین حال اشکالات این روش (مانند امکان حواس پرتی) را هم بشناسیم و از آنها دوری کنیم.

علی‌اصغر هنرمند